Schoenschrapers zijn metalen rekjes waaraan men de schoenzolen af kan vegen alvorens een huis te betreden. Vuil en slijk worden zo uit het huis geweerd. Ze zijn aan de gevel bevestigd, of worden daarin weggewerkt in een nis.
In Amsterdam zijn ze vrij zeldzaam, in Belgische steden als Brussel en Antwerpen zijn er veel meer bekend. De reden voor dit verschil is onduidelijk.
De Amsterdamse exemplaren lijken alleen voor te komen in wijken voor de gegoede middenklasse. Veruit de meeste schrapers zijn te vinden in de buurt rond het Vondelpark. Volgens De Roever (1992) heeft dat te maken met de aanvankelijk modderige omgeving in die buurt. De eerste woonstraten daar, zoals Vondelstraat en P.C. Hooftstraat, waren netjes opgehoogd en verhard, maar dat gold niet voor de zijstraten. Het duurde jaren voordat de gemeente die routes goed begaanbaar maakte. Ook het Vondelpark kon behoorlijk drassig zijn. Na een wandeling door de buurt hadden de pioniers zodoende vaak vieze schoenen. Schrapers waren dan handig om het grofste vuil te verwijderen.
In de P.C. Hooftstraat is de grootste concentratie schrapers te vinden. Waarschijnlijk waren het er ooit meer en zijn er in de loop der jaren veel verdwenen door de sloop van puien ten behoeve van winkels. Vier van de zes gevallen zijn huizen ontworpen door de uit Antwerpen afkomstige architect Jean Servais.
Het is een negentiende-eeuws verschijnsel. In de twintigste eeuw sterft het uit, wat samenhangt met de komst van minder modderige straten en het verdwijnen van paarden en trek- en straathonden uit het straatbeeld.
Op deze pagina wordt gepoogd een volledige lijst op te stellen van nog aanwezige schoenschrapers in Amsterdam. Ontbreekt er een? Laat het weten in de comments.
Updates
- 8 oktober 2020: Johannes Vermeerstraat toegevoegd.
- 18 oktober 2020: Marnixstraat toegevoegd.
- 4 december 2020: Hemonylaan toegevoegd.
- 5 januari 2021: De Ruijterkade toegevoegd.
- 22 januari 2021: Weteringschans 110 toegevoegd.
- 25 januari 2021: Stadhouderskade/Ruysdaelkade toegevoegd.
- 8 februari 2021: Roemer Visscherstraat 15 toegevoegd.
- 16 maart 2021: Plantage Middenlaan 36 toegevoegd.
- 17 maart 2021: Herengracht 446 toegevoegd.
- 2 april 2021: Hobbemakade 76-77 en Valeriusstraat 39-45 toegevoegd.
- 12 april 2021: Leidsekade 59-61 toegevoegd.
- 23 april 2021: Vondelstraat 122-132 en Stadhouderskade 126 toegevoegd.
- 21 januari 2022: Nicolaas Maesstraat 66-76 en Herengracht 569 toegevoegd.
- 26 februari 2022: P.C. Hooftstraat 150-152 toegevoegd.
- 19 april 2022: Keizersgracht 215 en 257 toegevoegd.
- 12 september 2022: Sarphatipark en Koninginneweg toegevoegd.
- 1 oktober 2022: Anna van den Vondelstraat toegevoegd.
- 7 oktober 2022: Weesperzijde toegevoegd.
- 9 oktober 2022: Amstel toegevoegd.
- 8 oktober 2020: Johannes Vermeerstraat toegevoegd.
- 18 oktober 2020: Marnixstraat toegevoegd.
- 4 december 2020: Hemonylaan toegevoegd.
- 5 januari 2021: De Ruijterkade toegevoegd.
- 22 januari 2021: Weteringschans 110 toegevoegd.
- 25 januari 2021: Stadhouderskade/Ruysdaelkade toegevoegd.
- 8 februari 2021: Roemer Visscherstraat 15 toegevoegd.
- 16 maart 2021: Plantage Middenlaan 36 toegevoegd.
- 17 maart 2021: Herengracht 446 toegevoegd.
- 2 april 2021: Hobbemakade 76-77 en Valeriusstraat 39-45 toegevoegd.
- 12 april 2021: Leidsekade 59-61 toegevoegd.
- 23 april 2021: Vondelstraat 122-132 en Stadhouderskade 126 toegevoegd.
- 21 januari 2022: Nicolaas Maesstraat 66-76 en Herengracht 569 toegevoegd.
- 26 februari 2022: P.C. Hooftstraat 150-152 toegevoegd.
- 19 april 2022: Keizersgracht 215 en 257 toegevoegd.
- 12 september 2022: Sarphatipark en Koninginneweg toegevoegd.
- 1 oktober 2022: Anna van den Vondelstraat toegevoegd.
- 7 oktober 2022: Weesperzijde toegevoegd.
- 9 oktober 2022: Amstel toegevoegd.
- 12 oktober 2022: Reguliersgracht toegevoegd.
- 13 augustus 2023: Willemsparkweg 69 en 128-132 toegevoegd.
- 18 april 2024: Amstel 216 toegevoegd.
Stand april 2024: 44 locaties met in totaal 106 schrapers.
Kaart
Lijst
Centrum
Amstel 216, dubbel herenhuis uit 1672, ontworpen door bouwmeester Adriaan Dortsman. Het staat bekend als het Gijsbert Dommerhuis (naar de opdrachtgever) en vooral als het Huis met de Bloedvlekken (naar verluidt een erfenis van de krankzinnig geworden bewoner Coenraad van Beuningen). Twee rekjes gemonteerd op getordeerde pootjes die verankerd zijn in de hardstenen stoep, aan weerszijden van de deur. Het is onbekend hoe oud de schrapers zijn maar ze dateren met zekerheid niet uit de bouwtijd; de huidige stoep inclusief kettingen en pylonen ontbreekt op tekeningen uit de zeventiende eeuw.
Amstel 248 en 250. Woonhuizen met voorgevels uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Twee nissen in hardstenen zuiltjes waaraan het hekwerk van de stoep bevestigd is. Door ophoging van de straat gaan ze gedeeltelijk verborgen achter de trottoirband. Wellicht waren ze ooit omlijst met een metalen rand.
De Ruijterkade 120, gebouw Bestevaer. Kantoor uit 1914 van architect Kanters, in 1929 verbouwd door de gebroeders Baanders. Twee nissen, zonder rekjes. Bijzonder is dat ze min of meer de vorm hebben van het portaal.
Herengracht 446. Patriciërshuis uit 1671, waarvan de stoep enkele keren gewijzigd is, voor zover bekend het laatst begin 19de eeuw. Nis zonder rekje. Op oude foto’s in het Stadsarchief is een omlijsting te zien; die is verdwenen. Afgaand op de gaten naast en boven de nis waren lijst en rekje één stalen geheel.
Herengracht 531-537 . Bankkantoor uit 1902; architect De Man. Twee stuks, met rekjes, aan weerszijden van de deur van nummer 537.
Herengracht 569. Koopmanshuis, oorspronkelijk uit 1666; de schraper is later toegevoegd. Het is er één, in de stoep, met een fraai rekje.
Keizersgracht 215 en 257. Twee woonhuizen, zo’n 150 meter van elkaar verwijderd, daterend uit de tweede helft van de 18de eeuw. Vrijwel identieke schraaprekjes op de stoep (de hardstenen trap voor de voordeur). Datum plaatsing onbekend.
Leidsekade 59, 60 en 61. Drie huizen uit 1888 van architect H.H. Baanders. Rechts van elke trap een nis. Door ophoging van de straat zijn de nissen gedeeltelijk uit het zicht verdwenen.
Marnixstraat 362-368. Huizen uit circa 1890. Vier portieken, elk met links een schraper, alle vier met rekje.
Plantage Middenlaan 36. Woonhuis uit 1892, architect G.A. van Arkel. Twee schrapers, links en rechts van het trappetje, beide met een fraai rekje. Bijzonder is ook de omlijsting van de nissen; waarin de vorm van de kap boven de deur lijkt terug te komen.
Prinsengracht 462. Woonhuis uit circa 1860. Zonder rekje.
Reguliersgracht 130-132. Dubbel woonhuis uit 1872, architect Jean Servais. Twee nissen, half verdwenen achter de opgehoogde straat.
Weteringschans 110. Woonhuis uit 1891, architect onbekend. IJzeren rekje in het portiek, niet in een nis maar vrijstaand op getordeerde pootjes.
Oost
Oosterpark 26-27. Woonhuizen uit 1899; architect A. Slegers. Twee keer twee stuks, waarvan een nog met rekje, aan weerszijden van de portieken.
Weesperzijde 24. Herenhuis uit 1887, ontworpen door Abraham Salm. Twee stuks, aan weerszijden van de voordeur, in een vorm die gelijkenis vertoont met de vorm van het portaal. Relatief steil model, waarbij het schraaprekje uit het natuursteen is gehouwen. Door ophoging van de stoep zitten de schrapers nu lager dan voorheen.
West
Anna van den Vondelstraat 13. Woonhuis uit 1885, architect onbekend. Eén nis, half achter het trottoir verdwenen. Aanwezigheid rekje niet bekend.
Roemer Visscherstraat 15. Woonhuis uit 1891, ontworpen door de bouwondernemers Van der Eyk en De Waal. Zonder rekje.
Roemer Visscherstraat 18. Woonhuis uit 1892; architect L. Hartog. Met rekje.
Vondelstraat 13. Villa uit 1881; architect A.L. van Gendt. Half uit het zicht verdwenen door ophoging van de straat.
Vondelstraat 122-132. Woonhuizen uit 1882, in 1877 ontworpen door H. Pleiter. Vier stuks, deels verdwenen achter stoeptegels, rekjes onbekend.
Zuid
Hemonylaan 10-11. Woonhuizen uit 1884; architect onbekend. Twee stuks, zonder rekjes. In de Pijp zijn verder enkele schrapers aan de Stadhouderskade en aan het Sarphatipark bekend; zie verderop.
Hobbemakade 76-77, woonhuizen in 1900 ontworpen door H.J. Kruseman. Twee stuks, zonder rekjes. Street-art-maker Frankey plaatste in juli 2021 een ’trein’ in de linker ’tunnel’.
Jan Luijkenstraat 49. Woonhuis uit 1902; architect Foeke Kuipers. IJzeren rekje naast de deur. Als dit inderdaad een schoenschraper is, dan is het een van de weinige zonder nis.
Jan Luijkenstraat 58. Woonhuis uit 1899, nu een hotel; architect P. van der Vliet. Gedeeltelijk uit het zicht verdwenen door ophoging van de straat.
Jan Luijkenstraat 100-102. Woonhuis uit 1903; architecten Reinders & Van ’t Ende. Twee stuks, een naast elke ingang. Die bij nummer 100 is wellicht later gebruikt als aansluitpunt voor het vullen van een olietank. De andere is dichtgemaakt.
Johannes Vermeerstraat 18. Woonhuis uit 1913; architect Ernst Roest. Aanwezigheid rekje onduidelijk.
Koninginneweg 170-176. Vier woonhuizen uit 1905, ontworpen door J.H. Lesmeister. Drie stuks, met verroeste rekjes. Bij 172 is geen schraper aangetroffen.
Nicolaas Maesstraat 66-76. Zes woonhuizen uit 1905, ontworpen door J.J. van Noppen. Eén schraper per huis, op één (nummer 74) na zonder rekje.
Paulus Potterstraat 32-38. Woonhuizen uit 1903; architect A. Lubbers. Vier naast de deuren aan de Paulus Potterstraat, en eentje om de hoek in de Van de Veldestraat. Hoefijzervormige nissen, met rekje.
P.C. Hooftstraat 2-10, hoek Stadhouderskade. Woonhuizen uit 1873; architect Jean Servais. Nu een hotel waar ondanks diverse verbouwingen nog 7 nissen te zien zijn. Gedeeltelijk, want de straat is in de loop van de tijd hoger komen te liggen. Twee hebben nog een schraper, de andere zijn dichtgemaakt.
P.C. Hooftstraat 83-93. Architect Jean Servais. Oorspronkelijk woonhuizen uit 1875, nu winkels en een café. Minstens 1 schoenschraper met rekje.
P.C. Hooftstraat 97. Architect Jean Servais. Oorspronkelijk een woonhuis uit 1874, nu een winkel. Twee stuks, dichtgemaakt.
P.C. Hooftstraat 139-161. Woonhuizen uit 1875, ook ontworpen door Jean Servais. Zes stuks, een tussen elk groepje van voordeuren. Een aantal nog met rekje.
P.C. Hooftstraat 150-152, woonhuizen vermoedelijk uit circa 1880. Eén nis, half onder de straat verdwenen.
P.C. Hooftstraat 167. Woonhuis uit 1877; architect H. Pleiter, ook een veelbouwer in de ‘PC’. Zonder rekje.
Sarphatipark 12. Woonhuis met beneden- en bovenwoning uit 1890, gebouwd door timmerman-makelaar Joh. Dels. Zonder rekje.
Stadhouderskade 47-48-49, Ruysdaelkade 3-5. Vijf woonhuizen uit 1880, architect vermoedelijk H. Pleiter. Vier nissen, deels verdwenen achter stoeptegels. Waarschijnlijk zijn het zelfs vijf nissen; het kabelkastje bij Ruysdaelkade 3 verbergt vermoedelijk de vijfde nis.
Stadhouderskade 126. Woonhuis uit 1881, gebouwd door de bouwondernemers J.W. Hartgerink en H.D. Kramer. Eén nis, zonder rekje.
Valeriusstraat 39-45, woonhuizen in 1902 ontworpen door L. Brilleslijper. Twee stuks, zonder rekjes, in schuin aflopende stukken hardsteen.
Van Eeghenlaan 29. Woonhuis uit 1895, architect A. Lubbers. Met rekje.
Van Eeghenstraat 115-125. Rij woonhuizen uit 1902; architect A. Lubbers. Drie exemplaren, bij nummers 115, 117 en 119, allemaal nog met rekje. De schraper bij nummer 115 zit achter een beugel bedoeld om rijwielen aan vast te zetten.
Willemsparkweg 69. Herenhuis uit 1889, gebouwd door de veelbouwers Van der Eijk & De Waal. De nis is bijna verdwenen achter de in de loop der jaren opgehoogde straat. De schoenschraper was ingetekend op de bouwtekening.
Willemsparkweg 128-134. Vier huizen uit 1891 gebouwd door de bouwondernemers Pleiter en Koekkoek. De nissen zijn bijna verdwenen achter de opgehoogde straat. Oorspronkelijk waren het er vier, maar de schraper van nummer 134 is bij een verbouwing in 2015 verdwenen.
Literatuur
M. de Roever: De Amsterdamse voetveeg. In Maandblad Amstelodamum 3, 1992, pp. 59-67.
