In de eerste helft van de negentiende eeuw waren er verschillende aanzetten tot onderwijs na de lagere school. Er was al de Latijnse School aan het Singel, vanaf 1846 gymnasium, die voorbereidde op de universiteit. Op particulier initiatief werd in 1844 een Ambachtsschool en in 1845 een Handelsschool geopend. Maar de meeste middelbare opleidingen ontstonden in de tweede helft van de negentiende eeuw.
Het stedelijk gymnasium verhuisde in 1885 naar de Weteringschans en ging verder als Barlaeusgymnasium. Er was ook een gereformeerd gymnasium, vanaf 1891 op Keizersgracht 495. Voor katholieken kwam er in 1895 het Ignatiuscollege (vanaf 1911 aan de Hobbemakade). In 1932 werd het Vossiusgymnasium geopend, in Zuid.
De Wet op het Middelbaar Onderwijs van 1863 introduceerde de Hogere Burgerschool (HBS) en de Middelbare Meisjesschool (MMS). De eerste HBS met vijfjarige cursus in Amsterdam opende in 1865 op de Keizersgracht.
- eerste HBS-5: vanaf 1868 op Keizersgracht 177.
- tweede HBS-5: geopend 1897 Roelof Hartstraat 1.
- derde HBS-5: geopend 1904 Mauritskade 58-59.
Er waren ook openbare HBS'en met een driejarige cursus:
- eerste HBS-3: 1876, Weteringschans (gesloopt). Vanaf 1918 Van Ostadestraat 101.
- tweede HBS-3: 1883, Marnixstraat 317.
- derde HBS-3: vanaf 1901 op Raamplein 1.
- vierde HBS-3: 1892, Mauritskade 23, later op de Weteringschans.
- vijfde HBS-3: 1916, Zocherstraat 23.
- zesde HBS-3: circa 1918, Mauritskade 23.
- zevende HBS-3: 1920, Da Costastraat 36.
- HBS-3 voor meisjes (MMS): 1872, vanaf 1877 op de Keizersgracht en vanaf 1930 in de Gerrit van der Veenstraat.
Ook was er een christelijke HBS in de Moreelsestraat 21 (1910) en een katholieke HBS voor meisjes (1914) in de Vondelstraat. In 1928 kwam er ook een joodse HBS, op de Herengracht.
Rond 1900 kwam de Mulo op, scholen voor (Meer) Uitgebreid Lager Onderwijs. De naam was eerder gebruikt voor een soort verlengde lagere school, maar ditmaal betrof het middelbare scholen. Het werd een voorloper voor de mavo. Vaak zaten (m)ulo's nog in gebouwen van lagere scholen.
In 1909 werd het lyceum geĆÆntroduceerd in Nederland, een mengvorm van gymnasium en HBS maar met meer vrijheid voor de leerlingen. Amsterdamse lycea:
- 1917: Amsterdamsch Lyceum, Valeriusplein.
- 1925: Gemeentelijk Lyceum voor Meisjes, Reynier Vinkeleskade.
- 1925: R.-k. Lyceum voor Meisjes, Reynier Vinkeleskade (in 1914 begonnen als HBS; later Fons Vitae).
- 1935: Hervormd Lyceum, Brahmsstraat.